Energiezuinig verwarmen doe je met een warmtepomp. Toch?

Onze overheden lijken alvast overtuigd. Iedereen een warmtepomp is het devies?

“Klopt. Volgens het Belgische klimaatakkoord van 4 november 2021 is er sinds begin dit jaar de verplichting om met een (hybride) warmtepomp te verwarmen voor wie een nieuwbouwwoning koopt. Ook sinds dit jaar is er de verplichting tot renovatie voor wie een energieverslindende woning koopt én worden warmtepompen voor bestaande woningen maximaal gestimuleerd.”

“Nog belangrijk om in het achterhoofd te houden: vanaf 2026 zal er geen aardgasaansluiting meer mogelijk zijn bij nieuwbouwprojecten. En tegen 2040 moeten alle woningen energiezuinig zijn. Dat laatste punt zullen we met stellige zekerheid niet halen. Simpelweg omdat we niet genoeg ‘handen’ hebben om het te realiseren. Nu al is er een enorm tekort aan (geschoolde) arbeidskrachten in de bouw. Zitten de meeste aannemers met een enorme wachtlijst en moeten ze zelfs opdrachten weigeren. Maar het mag duidelijk zijn: we moeten met z’n allen op een meer duurzame manier gaan verwarmen. En de overheid trekt daarbij zeer duidelijk de kaart van de warmtepomp.”

Alles wordt dus politiek in stelling gebracht om die shift te bewerkstelligen?

“Dat zou je verwachten. Maar dat is jammer genoeg niet volledig het geval. Wie een warmtepomp installeert heeft (meestal) recht op een subsidie. Maar dat mag meer zijn. Eigenlijk is er een trendbreuk nodig in de fiscaliteit. In ons land is gas nog steeds goedkoop en elektriciteit duur. We betalen hier vooral veel belastingen en heffingen op elektriciteit, waardoor onze stroom in verhouding tot gas een stuk duurder is. Voor de energiecrisis was elektriciteit 4,8 keer duurder dan gas. Tijdens de crisis werd dit gereduceerd tot 2,5, maar door de dalende prijzen verschuift de verhouding weer in het nadeel van de warmtepomp. Zowel federaal als op gemeenschapsniveau zijn er mogelijkheden om dit prijsverschil te verkleinen, maar het gebeurt niet. Integendeel. In de nieuwe voorstellen om de energiebelastingen te hervormen, wordt het verlaagde btw-tarief op energie van 6 % (in plaats van 21 %) permanent en komen er accijnzen. Het maakt gas dus nog goedkoper. Een gemiste kans.”

Yves Vanpoucke: “De huidige wetgeving omtrent stookolie en gas is ronduit schandalig. Een CO²-taks zou prioritair moeten zijn.”

“Indien we de energietransitie willen versnellen, dan moet de warmtepomp een haalbare kaart worden voor iedereen. En dat lukt alleen door het prijsverschil tussen gas en elektriciteit te verkleinen. Door een substantiële taxshift van elektriciteit naar fossiel. En dat liefst zo snel mogelijk.”

“Qua elektriciteitsprijsberekening moet er ook een en ander worden aangepast. In ons land wordt die berekend aan de hand van de op dat moment duurste grondstof, nodig voor de productie ervan. Dus is de gasprijs astronomisch hoog, dan geldt dit voor alle soorten energie. Zelfs die van zon en wind. Een beter systeem zou zijn dat het gemiddelde genomen wordt van de verschillende energieprijzen. Of beter: dat het Europees geregeld wordt.”

“En dat is niet alles. Stel dat iedereen een warmtepomp installeert, dan draait het op dit moment in de soep. Netwerkbeheerders zoals Elia en Fluvius staan voor de grote uitdaging om hun installaties gevoelig te verzwaren zodat ze kunnen voldoen aan de ‘uitdagingen van de toekomst’ zoals het elektrische wagenpark en de warmtepompen. We merken dat daarin reeds de nodige stappen worden gezet. Maar niet alles verloopt even vlot. Denk maar aan de Ventilusverbinding die nodig is om de groene stroom vanop zee landinwaarts te krijgen. Of het protest tegen windmolens.”

“Het verzwaren van het net alleen zal niet alles oplossen. Ook voor de gebruiker is er een belangrijke taak weggelegd. Het wordt ook belangrijk om het verbruik zoveel mogelijk te spreiden.”

De warmtepomp is geen mirakeloplossing die zomaar overal kan toegepast worden. Aspecten zoals akoestiek, ruimtegebruik, elektrisch aansluitvermogen en werking tijdens de ontdooicyclus zijn aandachtspunten waar zeker moet mee rekening gehouden worden

Ter opfrissing: het ABC van warmtepompen?

Een warmtepomp onttrekt energie uit de omgeving. Ze zorgt zo voor gratis, milieuvriendelijke warmte. Afhankelijk van het type pomp, komt de energie uit de lucht, de bodem of het grondwater. Die relatief lage warmte brengt de warmtepomp vervolgens naar een hogere temperatuur zodat ze kan gebruikt worden voor de verwarming van een gebouw en/of de productie van sanitair warm water. De warmtepompen zelf werken op elektriciteit. In de regel haalt het systeem tot driekwart van zijn energie uit de omgeving, het laatste kwart komt van het net of van, bijvoorbeeld, zonnepanelen. Warmtepompeninstallaties die hun warmte onttrekken uit de bodem kunnen in sommige gevallen ook passief koelen. Dat wil zeggen dat de koelte uit de bodem direct aangewend wordt in de het gebouw zonder tussenkomst van de warmtepomp. Een warmtepomp werkt ook in de winter. Maar vooral bij een warmtepomp die energie onttrekt aan de buitenlucht, ligt het rendement dan een stuk lager.

Intussen is in nieuwbouw een (hybride) warmtepomp sinds begin dit jaar verplicht. Een goede zaak?

“Zeker. Want de voordelen zijn talrijk. De belangrijkste voor velen is uiteraard de energiebesparing. Een warmtepomp maakt gebruik van gratis warmte uit de buitenlucht of bodem. Dat doet het met behulp van een beperkte hoeveelheid stroom. Het gas- of stookolieverbruik gaat dus sterk omlaag, maar je verbruikt meer elektriciteit. Die kost kan je dan weer drukken via zonnepanelen.”

“Ook qua milieuvriendelijk scoort de technologie. De warmtepomp heeft betrekkelijk weinig elektriciteit nodig om veel ‘groene warmte’ te produceren. De CO2-uitstoot hangt dus af van de manier waarop die eerste elektriciteit is opgewekt. De uiteindelijke uitstoot is dus sowieso maar een fractie van de uitstoot van een traditionele verwarmingsketel op stookolie of gas. En gebruik je zonnepanelen, dan is de CO2-uitstoot zelfs nihil.

Dimitri Stadsbader: “Ter vervollediging moet je eigenlijk ook rekening houden met de CO2-uitstoot nodig om het systeem te produceren, installeren, onderhouden en te recycleren. Maar zelfs dan is er in vergelijking met de andere bestaande systemen een flinke duurzaamheidswinst!”

“Als je groene stroom aankoopt, verwarm je trouwens zonder fossiele brandstoffen, belangrijk in een tijd waarin grondstoffen zoals gas en stookolie schaarser en duurder worden. Met zonnepanelen maak je een gebouw zelfs energieneutraal.”

“Een warmtepomp zorgt dag en nacht voor een gelijkmatige temperatuur, zeker in combinatie met lagetemperatuurverwarming zoals vloerverwarming. Een warmtepompinstallatie met geothermie en bijkomende platenwisselaar, kan je trouwens ook gebruiken om een gebouw passief te verkoelen. Dit heeft een positief effect op het oververhittingsrisico van het gebouw en wordt niet aanzien als actieve koeling. De kost van een dergelijk systeem is trouwens een stuk duurder.”

“Dit alles werkt uiteraard waardeverhogend. Zeker in de toekomst zal een gebouw met een beter energielabel aan een fiks hogere prijs kunnen worden verkocht.”

In haast alle woningen is een warmtepomp technisch inzetbaar, maar economisch maakt de hoge (door kosten overladen) elektriciteitsfactuur inzet in slecht geïsoleerde woningen duur. Er is een 'energy tax shift' nodig, om de kosten van elektriciteit naar fossiele brandstoffen te verleggen

Hoe zit het met bestaande gebouwen?

“Warmtepompen in bestaande woningen integreren heeft toch wel wat voeten in de aarde. De belangrijkste stelregel daarbij is dat het enkel zin heeft om ze te installeren in een goed geïsoleerd, luchtdicht én geventileerd gebouw. Best wordt dit meteen gecombineerd met een vloer- of wandverwarming. Waardoor er dus bij de meeste gebouwen ingrijpende renovatiewerken nodig zijn. En dat betekent: een enorm budget om dit alles te realiseren.”

Wie energiebesparend wil (ver)bouwen vindt in de combinatie reactieve vloerverwarming + warmtepomp de ideale oplossing

Het gaat dus om betaalbaarheid? Het hele idee is toch dat het systeem zichzelf terugverdient?

“Warmtepompen zijn qua aankoopprijs aanzienlijk duurder dan de meeste, reeds ingeburgerde cv-installaties. Premies maken dit slechts voor een deel goed. Het klopt dat de lage werkingskosten ervoor zorgen dat het systeem zichzelf terugbetaalt tijdens zijn levensduur, zeker in combinatie met zonnepanelen. Maar op het moment van de investering is de rekening voor vele bouwheren wel gepeperd.”

“Bovenstaande discussie geldt trouwens alleen voor nieuwbouw. Wie een performante warmtepomp wil in een bestaand gebouw moet dus eerst zijn dak isoleren, gevels isoleren, schrijnwerk verbeteren/vernieuwen, vloer isoleren, luchtdicht bouwen, en voorzien van een goede ventilatie-installatie. Dan nog breekwerken uitvoeren voor een vloerverwarmingssysteem en tot slot de warmtepomp zelf en de installatie bekostigen. Om het met een verkiezingsslogan uit te drukken: wie gaat dat betalen?”

Yves Vanpoucke: “Het doel is CO2-neutraliteit. Maar laat ons dit doen via een realistisch pad, met de laagst mogelijke maatschappelijke kost. Milieuvriendelijk verwarmen mag geen exclusiviteit zijn voor rijke, groene yuppies!”

“In bestaande woningen lijken warmtepompen op dit moment enkel mogelijk voor een beperkte groep kapitaalkrachtigen. Voor de meesten anderen geldt: is je ketel kapot, en je hebt het budget niet om zwaar te renoveren of isoleren? Plaats opnieuw een ketel. Zijn de financiële mogelijkheden (iets) ruimer? Kies dan voor een hybride oplossing al dan niet in combinatie met PV-panelen.”

“Sociaal gezien zorgt dit dus voor een onevenwicht. Eentje dat erg zwaar doorweegt. Nog meer zelfs nu de energieprijzen fluctueren. Een deel kan worden opgelost door extra ondersteuning door de overheid bij renovatieprojecten alsook door het onder controle houden van de energieprijzen. Maar dan nog lijkt het te weinig.”

Het doel is CO2-neutraliteit. Maar laat ons dit doen via een realistisch pad, met de laagst mogelijke maatschappelijke kost. Milieuvriendelijk verwarmen mag geen exclusiviteit zijn voor rijke, groene yuppies!

“Dan maar wachten op alternatieven? Warmtepompen op hoge temperatuur? Waterstof? Warmtenetten? Zonthermie? Heating as a service? Sowieso moet er verder onderzoek worden gevoerd. Moet de overheid openstaan voor alternatieven en innovaties stimuleren. Er moet een meer realistisch, veel betaalbaarder pad uitgetekend worden. Voor nieuwbouwprojecten is het duidelijk; warmtepompen en zonnepanelen zijn de toekomst. Voor bestaande gebouwen moet er gezocht worden naar een budgetvriendelijkere oplossing.”

“De installatie van hybride systemen is in dit opzicht al een mooie tussenoplossing. De warmtepomp werkt hier samen met een cv-ketel. Het systeem wordt zo geprogrammeerd dat het steeds de meest aangewezen warmtebron kiest om op die manier maximaal energie te besparen. Op de meeste momenten zorgt de warmtepomp dus voor de warmte in huis. Maar als het kouder is, bijvoorbeeld, springt de cv-ketel bij. Bovendien zorgt die ook voor het sanitair warm water in badkamer en keuken. Gebouweneigenaars besparen zo gemiddeld 60 % op hun gas- of stookoliefactuur. En door die besparingen kan het meteen een opstap zijn naar het later verder investeren in bijvoorbeeld vloerverwarming. Let op: het eerst (gedeeltelijk) isoleren van het gebouw is nog steeds aangewezen.”

Chris Pieters: “Er is voor bestaande gebouwen geen one fits alle oplossing. Project per project moet bekeken worden en in functie van het beschikbare budget én de technische haalbaarheid kan er dan gezocht worden naar een oplossing die eventueel gespreid in tijd wordt doorgevoerd.”

Wie moet bouwheren helpen om de juiste beslissing te maken?

“Op dit moment komen de meeste vragen terecht bij de installateur (daarin bijgestaan door productfabrikanten). Op dit moment staan zij het dichtst bij de consument en worden zij aangesproken om het juiste advies te geven. Met de juiste kennis, ervaring en ondersteuning zijn zij dan ook de partij bij uitstek om geïnteresseerde (ver)bouwers te informeren en te begeleiden naar een meer toekomstgerichte manier van verwarmen.”

“En daarbij moet verder gekeken dan de initiële vraag naar de kostprijs van een warmtepomp. De eigenlijke nood ligt vaak dieper: waarin moeten we investeren? Hoe kunnen we onze warmtevraag organiseren zodat ze betaalbaar, comfortabel en duurzaam is. Bij de meesten in precies die volgorde, want prijs is nog steeds het doorslaggevende argument.”

Chris Pieters: “Installateurs zijn geen adviesbureau”

“In een ideale wereld komt dat advies trouwens van een andere, neutrale partij. Die rol kan misschien opgenomen worden door de architect? Of door een onafhankelijke energiecoach? Iets wat we zien opduiken in steeds meer steden en gemeenten, denk bijvoorbeeld aan de Energiecentrale in Gent.”

“Wie het oorspronkelijke advies ook geeft, sowieso is er een ‘upgrade’ nodig van de kennis bij een groot deel van de huidige installateurs. Dit kan er komen via lezingen, workshops, roadshows en dergelijke meer, verzorgd door materiaalfabrikanten, vakorganisaties en Buildwise (het vroegere WTCB). Maar ook via aangepaste (verplichte) opleidingen op drie niveaus: monteur, installateur, ontwerper. En misschien zelfs via een systeem van gecertificeerde installateurs. De kwaliteit moet omhoog en dat kan alleen door te staan op kennis, ervaring en vakmanschap.”  

Welke warmteafgiftesystemen bestaan er in combinatie met een warmtepomp?

“Zeker wanneer een ingrijpende renovatie mogelijk is, combineer je best je warmtepomp meteen met een vloerverwarmingssysteem. De warmte die aan de omgeving onttrokken werd, wordt hierbij afgegeven aan water in kunststofleidingen die in de vloer zijn ingewerkt. Het vloeroppervlak geeft de warmte heel gelijkmatig af via straling. Het resultaat: een aangenaam en comfortabel gevoel.”

“Hiernaast zijn er ook andere mogelijkheden. Met een hybride systeem kan je wellicht verder met de bestaande radiatoren. En wanneer een vloerverwarming technisch of budgettair niet haalbaar is, kan je ook (in tussentijd) beroep doen op een ventilo-convector. Dit toestel verspreidt de door de warmtepomp onttrokken warme of koude lucht doorheen het gebouw met een ventilator.”

Renee Cools: "Wil je weten of je je bestaande ketel kan vervangen door een warmtepomp zonder het plaatsen van vloerverwarming? Laat je ketel instellen op een maximale temperatuur van 45°C. Als je de hele winter probleemloos kan verwarmen, dan is een warmtepomp een waardige oplossing. Heb je slechts enkele dagen te koud, dan is een hybride warmtepomp een waardig alternatief."

Zijn er - naast budget en technische haalbaarheid – nog problemen die ontwerpers/ studiebureaus weerhouden om de warmtepomp te omarmen?

“Er zijn er twee. De eerste is de impact op de omgeving. Vroeger staken we de verwarmingsketel in een kelder en maakte die daar lawaai dat niemand stoorde. Een deel van de lucht-waterwarmtepomp – de warmtewisselaar – moet echter buiten worden geplaatst. Dat kan op een binnenplaats, een dak of terras, of zelfs aan een gevel bevestigd. Welke plaats je ook kiest, de unit maakt lawaai (zo’n 50-60 dB) en zeker in een stedelijke omgeving waar steeds meer van zo’n dergelijke units opduiken, is dit intussen ergerlijk voor de buurt. De problematiek wordt nog meer uitvergroot bij hoogbouw met appartementen of kantoorruimte. Akoestische schermen zijn een redmiddel. Maar een afdoende oplossing dringt zich op.”

“Een geothermische warmtepomp maakt dan weer geen lawaai naar de buitenomgeving, maar die grondboringen mogen niet overal toegepast worden. Op sommige locaties mag er weinig tot niet geboord worden omwille van de grondwaterbescherming. Op andere plaatsen omdat er mogelijk erfgoed aanwezig is in de grond (verbod op het verstoren van ongeroerde gronden). En ook in stedelijke context zijn boringen niet evident.”

“Een tweede probleem is de verwarming van het sanitair warm water via de warmtepomp. Bij gewone huishoudens stelt het probleem zich minder. Er zijn al voldoende performante systemen op de markt, maar voor de grootschalige warmwaterproductie voor douches van bijvoorbeeld zorgsites, sporthallen, scholen is dit minder evident. Deze installaties moeten verplicht opgestookt worden op hoge temperatuur. Ze moeten meestal ook veel water leveren op korte tijd. Ze moeten dus ofwel een zeer groot vermogen hebben (piekbelasting op het net) ofwel voorzien zijn van zeer grote warmteopslag (permanent warmteverlies). Er zijn al fossielvrije oplossingen, maar die zijn verre van ideaal. Warmtepompen die hoge temperaturen kunnen leveren én een goed rendement halen zijn zeldzaam.”

Renee Cools: “Investeer je bij grootschalige projecten in een dure boosterwarmtepomp? Of combineer je ze beter met een condensatieboiler? Beide opties hebben hun voor- en nadelen. Een warmtepomp is hiervoor niet vanzelfsprekend.”

(redactie) Blijkbaar doet een nieuwe generatie thermo-akoestische warmtepompen een groot deel van bovenstaande nadelen in één klap teniet. Ze zijn op dit moment nog niet beschikbaar voor de  woningbouw, maar een doorbraak lijkt in zicht. Hopelijk kunnen we hierover snel meer berichten via onze kanalen.

Hoever staat het met een energiemanagementsysteem (EMS)? Bestaat er al een standaard systeem dat technologie van ieder merk met elkaar kan laten communiceren?

“Fabrikanten experimenten vandaag met tal van apps waarmee je hun systemen kunt aansturen en opvolgen. Elke app bestuurt daarbij slechts een deel van de oplossing: zonnepanelen, warmtepomp, vloerverwarming, laadpaal, opslagbatterij … Zo kom je al gauw aan 4 of 5 apps om je energie zinvol te benutten. Op dit moment lijkt het sop dan ook de kolen niet waard. Als fabrikanten hun systemen openstellen naar een open communicatieplatform, kan dit leiden naar een meer compleet geïntegreerd standaardsysteem dat zeker zijn nut zal bewijzen.”

“Op (korte) termijn zien we dit trouwens ook uitgroeien tot een preventieve, predicatieve onderhoudstool. Die de eigenaars/ gebruikers van een gebouw niet alleen energie levert die afgesteld is op hun behoeften. Maar ook aangeeft wanneer er onderhoud, vervanging en zelfs volledige renovaties moeten plaatsvinden. Op dat moment staat niets nog ‘heating as a service’ in de weg. En kunnen externe partijen verwarming ‘leasen’ waarbij zij zorgen voor de installatie, het onderhoud en het upgraden van de systemen. Maar op dit moment is dit dus nog toekomstmuziek.”

Iedereen in Vlaanderen kan gratis terecht voor eerstelijnsadvies bij het Energiehuis van zijn of haar regio: www.mijnenergiehuis.be. In Brussel doe je dat bij Homegrade: www.homegrade.brussels.